ارزن
ارزن را به عربی دخنه می نامند. درمان کنندهٔ سینه، تب بر و تصفیه کنندهٔ خون است. مخلوط آن با روغن و شیر مزاج را لینت داده، نفخ شکم و را از بین میبرد. این گیاه بیشتر در مورد غذای پرندگان به کار می رود ولی در برخی از سال های قحطی به عنوان غذای انسان نیز مورد استفاده قرار میگرفت.
گیاهی است با ارتفاع بلند (۵/۱ تا ۳ متر) و یکی از طویل ترین و خشن ترین علفهای خانواده غلات است. تیپ گیاه مثل ذرت و سورگوم است و فقط برگها و ساقه های آن باریک تر از برگها و ساقه های ذرت و سورگوم است. سیستمی ریشه ایافشان، ریشه های جانبی ضعیف ولی این ریشه ها تا عمق ۲ متری خاک نفوذ می کند. سنبله مستقیم و فشرده و به طول ۵ تا ۴۰ سانتیمتر است. سنبلچه ها بدون پایه یا با پایه ها خیلی کوتاه به محور پانیکول چسبیده اند.
یک تاسل حدود ۱۶۰۰ سمبلچه دارد و هر سنبلچه دارای ۲ گل که گلچه پائینی فاقد مادگی و عقیم و گلچه بالائی بارور است (نر و ماده). گیاهی است دگر گشن و درصد دگرگشنی اش به ۷۵ درصد می رسد. در این گیاه گل های ماده ۲ تا ۴ روز زودتر از گل های نر می رسد (پروجینی) بر عکس ذرت که گلهای نر زودتر می رسند (پروتاندری) وزن هزار دانه ۷ تا ۱۲ گرم است.
ارزن گیاهی۴ کربنه، یک ساله و دگر گشن است، روز کوتاه بوده و در زمان جوانه زدن احتیاج به حرارت بالا دارد و در طول مدت کوتاه محصول خوبی می دهد. در عین حال نور دوست و مقاومتش به سایه کم است. دارای ساقه بند بند است در هنگام جوانه زنی فقط یک عدد ریشه سمینال تولید می کند. ارزن ها بعد از جوانه زدن و در طول ریشه دهی رشد و نمو کندی دارند.
اما بعد رشد و نمو آن ها به طور قابل توجهی سریع می شود. زود رسی و عدم حساسیت به طول روز از شاخص های مهم اصلاح ارزن است. انواع مختلف ارزن به دلیل کوتاه بودن فصل رشدشان و شاید داشتن پاره ای خصوصیات ویژه، به آب کمتری نیاز دارند و می توانند در شرایط نامساعد محیطی مانند غیرحاصل خیزی خاک، کمبود بارندگی و بالا بودن دما بیش از سایر غلات، محصول تولید کنند و یا در روش زراعی مضاعف به عنوان محصول دوم ( به ویژه ارزن های خوشه باز در مناطق گرمسیری ) مورد بهره برداری قرار بگیرند.
ارزن در مراحل نخستین زندگی به شوری حساس است ولی پس از استقرار قادر به تحمل شوری تا یک درصد بدون افت عملکرد می باشد و به همین دلیل در برخی نقاط، به خصوص در زراعت فاریاب از آن برای به سازی خاک های شور استفاده می کنند. کرمان، اصفهان، خراسان و مازندران از استان ها و مناطق مهم تولید کننده ارزن به شمار می روند .از نظر ترکیبات شیمیایی در دانه های آن وجود یک گلوکوزید سمی، الکالویید روغنی، لیزین، هیستیدین، آرژینین و آمیلاز تأیید شده است.
مقدار پروتئین موجود در گونه های ارزن قابل قیاس با مقدار پروتئین گندم، جو و ذرت است. در کل ارزن از نظر کیفیت پروتئین بر گندمیان دیگر برتری دارد. در کشورهای پیشرفته ۱۰۰- ۹۸ درصد ارزن به مصرف خوراکی دام می رسد.
انواع ارزن
ارزن ها دارای انواع مختلفی هستند که در ۶ جنس مختلف از خانواده غلات قرار گرفته اند:
۱- Panecum ارزن معمولی یا پروسو: با نام علمی P.miliaceum در این جنس قرار می گیرند عمدتا در مناطق نیمه گرمسیری،استیپی گرم، نواحی معتدل آسیا و اروپا کشت می شوند (حدود ۱۵ درصد سطح زیر کشت دنیا).
۲- Setaria ارزن دم روباهی یا گاورس: با نام علمی S.italica عمدتا در چین به عنوان یک محصول رایج کشت می شوند. این گونه بیشتر در چین و ژاپن و کشورهای آسیایی کشت می شوند (حدود ۲۴ درصد سطح زیر کشت دنیا).
۳- Penmisetum ارزن آفریقایی یا مرواریدی: با نام علمی P.glaucum در مناطق گرمسیر آفریقا و آسیا کست می شوند (۵۰درصد سطح زیر کشت دنیا).
۴-Eleusin ارزن انگشتی: که گونه زراعی آن E.coracanum است و در هندوستان به کشت وکار آن مبادرت می شود (۱۱ درصد سطح زیر کشت دنیا).
۵- Degetaria غلف خرچنگ: که گونه زراعی آن E.enilis است و در شرق آفریقا کشت می شود.
۶-Echinochloa سوروف: که در سطح محدودی کشت می شود و گونه زراعی آن E.framentacea می باشد.
لازم به ذکر است که ۶ گونه ارزنهای ذکر شده همگی گونه های زراعی این جنس می باشند. ارزنهای کشت و کار شده در ایران ارزنهای معمولی و گاورس می باشد بدین صورت که گاورس در کاشان و ارزن پروسو در مازندران کشت شده و هر دو به عنوان توده های بومی در این منطقه مطرحند. علت اصلی پتانسیل عملکرد کم ارزنها فصل رشد کوتاه آنهاست که باعث شده در سطح جهانی سورگوم ها جایگزین ارزنها شوند.
جنس پانیکوم دارای گونه های زیادی است که مهم ترین آنها عبارتند از :
۱- ارزن پروسو ( پانیکوم میلیاسئوم )Panicummillaceum
2- ارزن کوچک خوشه یا ارزن دارای خوشه کوچک ( پانیکوم میلیاره )Panicummiliare
3- ارزن گل قهوه ای ( پانیکوم راموسوم )Panicumramosum
